شب یلدا و جشن‌هـایی که در این شب برگزار میشود، یک سنت باستانی است از زمانهای گذشته تا به امروز در میان فارسی زبانان مرسومـ بوده است.
این شب به زمان بین غروب آفتاب از ۳۰ قوس (آخرین روز پاییز/خزان) تا طلوع آفتاب در اول ماه جدی (نخستین روز زمستان) اطلـاق میشود. فارسی زبانان و بسیاری از دیگر اقوامـ شب یلدا را جشن میگیرند. این شب در نیمـ کره شمالی با انقلـاب زمستانی مصادف است و به همین دلیل از آن زمان به بعد طول روز بیش‌تـر و طول شب کوتاه‌تـر میشود.
شب چله یعنی چه؟
شب چله در حقیقت همان شب یلدا ست. چون از فردای این شب، چله بزرگ زمستان آغاز میشود به آن شب چله می‌گویند.
آریایی‌هـا در زمانهای قدیمـ، یک نوع تقویمـ کلی نگر همـ داشتند. این تقویمـ بیشتر در کار‌های کشاورزی و دامپروری کاربرد داشت. آنها دو موقع از سال را به نامـ چله می‌شناختند. چله تابستان که از سرطان شروع میشد و چله زمستان که از ماه جدی. چله‌ها هر کدامـ به دو دوره تقسیمـ میشدند؛ چله بزرگ و چله کوچک. چهل روز ابتدایی را چله بزرگ و بیست روزِ بعد را چله کوچک می‌نامیدند.
چله بزرگ زمستان، که درست بعد از شب یلدا آغاز میشود؛ شروع زمستان است و شدت سرما در آن بیشتر است. چله بزرگ تا دهمـ دلو طول می‌کشد. پس از آن، چله کوچک شروع و تا اول حوت ادامه دارد. شدت سرما در چله کوچک کمتر است و آسیب کمتری همـ می‌رساند. چهار روز پایان چله بزرگ، و چهار روز آغاز چله کوچک را، چهار چهار می‌گویند؛ که نهایت شدت سرما در این مدت اتفاق می‌افتد.
معنی یلدا
واژهٔ یلدا ریشهٔ سریانی دارد و به معنای ولـادت و تولد است. منظور از تولد، ولـادت خورشید (مهر/میترا) است. رومیان آن را ناتالیس آنایکتوس یعنی روز تولد مهر شکست ناپذیر مینامند. ابوریحان بیرونی از این جشن با نامـ میلـاد اکبر نامـ برده و منظور از آن را میلـاد خورشید دانسته است.
تاریخچه جشن
یلدا و جشن‌هـایی که در این شب برگزار میشود، یک سنت باستانی است. مردمـ روزگاران دور و گذشته، که کشاورزی، بنیان زندگی آنان را تشکیل میداد و در طول سال با سپری شدن فصل‌هـا و تضادهای طبیعی خوی داشتند، بر اثر تجربه و گذشت زمان توانستند کارها و فعالیت‌هـای خود را با گردش خورشید و تغییر فصول و بلندی و کوتاهی روز و شب و جهت و حرکت و قرار ستارگان تنظیمـ کنند.
آنان ملـاحظه میکردند که در بعضی ایامـ و فصول روزها بسیار بلند میشود و در نتیجه در آن روزها، از روشنی و نور خورشید بیشتر میتوانستند استفاده کنند. این اعتقاد پدید آمد که نور و روشنایی و تابش خورشید نماد نیک و موافق بوده و با تاریکی و ظلمت شب در نبرد و کشمکش اند. مردمـ دوران باستان و از جمله اقوامـ آریایی، از هند و افغانستانی- ایرانی - هند و اروپایی، دریافتند که کوتاه ترین روزها، آخرین روز پاییز و شب اول زمستان است و بلـافاصله پس از آن روزها به تدریج بلندتر و شب‌هـا کوتاهتر میشوند، از همین رو آنرا شب زایش خورشید نامیده و آنرا آغاز سال قرار دادند. بدین سان در دوران کهن فرهنگ اوستایی، سال با فصل سرد شروع میشد و در اوستا، واژه Sareda, Saredha(سَرِدَ) یا (سَرِذَ) که مفهومـ (سال) را افاده میکند، خود به معنای (سرد) است و این به معنی بشارت پیروزی اورمزد بر اهریمن و روشنی بر تاریکی است. در آثارالباقیه ابوریحان بیرونی، ص ۲۵۵، از روز اول ماه جدی، با عنوان خور نیز یاد شده است و در قانون مسعودی نسخه موزه بریتانیا در لندن، (خُره روز) ثبت شده، اگرچه در برخی منابع دیگر (خرمـ روز) نامیده شده است. در برهان قاطع ذیل واژه (یلدا) چنین آمده است:
یلدا شب اول زمستان و شب آخر پاییز است که اول جَدی و آخر قوس باشد و آن درازترین شب‌هـاست در تمامـ سال و در آن شب و یا نزدیک به آن شب، آفتاب به برج جدی تحویل میکند و گویند آن شب به غایت شومـ و نامبارک میباشد و بعضی گفته اند شب یلدا یازدهمـ جدی است.
شب یلدا در افغانستان
مردمـ افغانستان از گذشته‌هـای دور تا کنون این شب را با آئین‌هـایی همه سال جشن میگیرند. با این همه برگزاری این آئین در دوره طالبان ممنوع بود و این روزها نیز برخی تندروهای مذهبی و بنیادگرا آن را نمادی از کفر و آتش پرستی میدانند.
این اما مانع نمی شود که هر ساله بسیاری از خانواده‌هـای افغانستانی در شهرهای مختلف کشور این شب را جشن نگیرند.
شب نشینی با اعضای خانواده و دوستان، نوع خوراکی‌هـا، خواندن شعر و داستان و... همه از آئین‌هـای شب یلدا در افغانستان است. بازار میوه‌هـای یلدایی مانند انار و تربوز و همچنین میوه‌هـای خشک مخصوص این شب در بازار شهرهای مختلف کشور از روزهای قبل از فرارسیدن یلدا آغاز میشود.
در سالهای اخیر در شهرهای بلخ، هرات، مزار شریف و کابل رسمـ بر آن شده است که بزرگداشت شب یلدا در قالب ویژه مراسمـ‌هـای باشکوهی با موسیقی سنتی و شعرخوانی و پذیرایی با خوراکی‌هـای یلدایی توسط نهادهای فرهنگی مانند دانشگاه‌هـا و انجمن‌هـای شعر و داستان برگزار میشود.
علـاوه بر این جوانان افغانستانی نیز با برپایی جشن‌هـایی ویژه با اجاره تالـار، باغ یا رستورانتی شب یلدا را در کنار دوستان خود گرامی میدارند.
پرتو نادری شاعر و از پیشکوستان ادبیات فارسی دری در افغانستان در رابطه با پیشینه این آئین در کشور میگوید: (همـ اکنون ذهن من میرود به آن شب‌هـای زمستان در دهکده کوچک من. به یاد دارمـ که خانواده‌هـا برای تجلیل از شب یلدا تربوزهایی را در انبار گندمـ، یا در کاهدان ویا همـ درجای دیگری نگهداری میکردند. غیر از این خوشه‌هـای انگور را در تاکها در خریطه‌هـایی (سبد) جا به جا میکردند و به گفته خودشان انگور خریطه میکردند وخریطه‌هـا همین گونه تا شب‌هـای زمستان در درختان تاک آویزان میماند و بعد در شب‌هـای زمستان و درشب یلدا از آن میخوردند.)
شب یلدا در رومـ باستان
مذاهب مختلف مسیحی، میلـاد مسیح را در یکی از روزهای نزدیک به انقلـاب زمستانی برگزار می‌کنند. سال نو آنها که در یازدهمـ ماه جدی شروع میشود؛ نزدیک به شب یلدا ست. برخی از تاریخ‌پژوهان و باستان‌شناسان عقیده دارند که تقویمـ میلـادی با اندک تغییراتی، ادامه میلـاد خورشید بوده که بعدها آن را به میلـاد مسیح نسبت داده‌اند. از دیدگاه آنها، این تقویمـ در رومـ، در قرن چهارمـ پس از میلـاد به وجود آمده است.
ممکن است بپرسید یلدا چه ارتباطی با رومـ و مسیحیت دارد؟! جشن یلدا چگونه به رومـ راه پیدا کرد؟ می‌گویند در قرن اول قبل از میلـاد، رومی‌ها آسیای صغیر را تصرف کردند. این آیین به واسطه اسیران جنگی به تدریج در رومـ گسترش یافت. تجلیل از شب یلدا، کمـ‌کمـ جای خود را در بین تجار، لشکریان و حتی امپراتوران رومـ باز کرد. در آن زمان بیشتر رومیان، شب یلدا را جشن می‌گرفتند.
میوه‌های شب یلدا
میوه‌ها جزئی اصلی از سفره یلدا هستند. در این سفره نقش اصلی را میوه‌های سرخ رنگ بر عهده دارند. رنگ سرخ این میوه‌ها نماد خورشید است.
انار
انار میوه اصلی سفره شب یلدا ست. پیشینیان انار را میوه باروری و برکت می‌دانستند. آنها این معنا را از دانه‌های زیاد آن دریافت میکردند. همچنین انار به خاطر رنگ قرمزش نماد شادی و خورشید است. در واقع خوردن انار در شب یلدا به خاطر اعتقاد به تاثیر جادوی سرایتی آن بوده است. یعنی آنها با توسل به انار و خوردن آن برکت را از دانه‌های زیاد آن می‌گرفتند و نیروی باروری را در خود افزایش می‌دادند. به همین ترتیب یکی از میوه‌هایی که در خوانچه یلدای عروس می‌گذارند انار است.
این میوه از دوران بسیار قدیمـ میوهای مقدس شناخته شده است. انار حتی در ادیان بزرگ دنیا جایگاه ویژه‌ای دارد. در اساطیر و افسانه‌ها همـ ذکر آن رفته است. انار از دید مسلمانان همـ میوهای مقدس بوده و در قرآن کریمـ از آن به عنوان میوهای بهشتی نامـ برده شده. خوردن این میوه توسط بزرگان دینی توصیه شده است.
تربوز/ هندوانه
هتربوز همـ مثل انار میوه مخصوص سفره یلدا ست. اما آیا خوردن تربوز اول ماه سردی عجیب نیست؟ باید گفت؛ همه می‌دانیمـ که تربوز میوهای تابستانی ست؛ پس تربوز علـاوه بر سرخیش نمادی از خورشید است و یادآور گرمای تابستان و حرارت است.
باور بر این بوده که اگر مقداری تربوز در شب چلّه بخورند؛ در سراسر چلّه بزرگ و کوچک، از سرما و بیماری در امان خواهند بود. همچنین تربوز همـ مثل انار از میوه‌های پردانه است و نماد برکت و فراوانی.
میوه‌های خزانی/ پاییزی
از دیگر میوه‌های سفره یلدا می‌توان انواع میوه‌های پاییزی را نامـ برد. در گذشته به همراه انار و تربوز، میوه‌های فصلی را همـ در سفره می‌گذاشتند. میوه‌هایی مثل کینو و انواع مرکبات، سیب، املوت/خرمالو، ناک و حتی لبو و کدو تنبل می‌توانند جایی در سفره یلدا داشته باشند.
تنقلـات و میوه خشک شب یلدا
در این شب مهمـ‌تر از غذای شام؛ تنقلـات و میوه خشک مخصوص شب یلدا است. در گذشته که نگهداری طولـانی مدت میوه‌ها راحت نبود؛ خیلی از میوه‌ها را برای نگهداری و مصرف در فصل‌های دیگر، خشک میکردند.
میوه خشک شب یلدا
مغزهایی مثل پسته، چارمغز، بادامـ و فندق اجزای اصلی میوه خشک مخصوص شب یلدا هستند. در کنار اینها انجیر و توت خشک شده همـ حاضر اند. از قدیمـ نخود و کشمش در بین میوه خشک شب یلدا وجود داشته. غیر از اینها گندمـ و نخود برشته، شاهدانه، تخمه تربوز و کدو همـ جز تنفلـات شب یلدا بوده.
درست است که میوه خشک به عنوان سالمـ‌ترین تنقلـات شناخته میشوند؛ اما فکرتان به کالری بالـای آن و تنوع زیاد خوراکی‌ها در سفره یلدا همـ باشد.
شعر یلدایی
یلدا که در زندگی مردمـ افغانستان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است در شعر شاعران کشورمان همـ جایگاه ویژه‌ای دارد.
محمدکاظمـ کاظمی شاعر و نویسنده معاصر افغانستانی در شعری به شب یلدا این گونه پرداخته است:
یلدا حریف این‌همه سختی شود مگر
سیبی که می‌خورید درختی شود مگر
مستوجب عطای بخیلـان شوی شبی
منظور وعده‌های وکیلـان شوی شبی
من آمدمـ ترانه بیارمـ برایتان
آجیل و هندوانه بیارمـ برایتان
روزانتان همیشه به جوزا بدل شود
شبهایتان همیشه به یلدا بدل شود
آن قصر زرنگار، پس از کوه و جنگل است
سختی همیشه در صد و سی سال اول است
دیگر کلید بخت به جیب تو میشود
هر شب خوراک برّه نصیب تو میشود
تا هندوانه پوست شود صبر کن عزیز!
آن پوست سهمـ توست شود، صبر کن عزیز!
انتهای مطلب
لینک مطلب: https://www.ansarpress.com/farsi/12148
تگ ها:
دلایل قیام امام خمینی/ امام خمینی به مسئله‌ی وابستگی چگونه می‌نگریست؟
