نوشته و تحقیق: خلیل الرحمن سلحشور
شاید صابون شركت‌های هرمی به تن شما یا افراد خانواده، دوستان، آشنایان و فامیل خورده باشد و پس از مدتی فعالیت پر امید در آن، نه‌تنها سودی كسب نكرده‌اید و رویاهایتان جامه عمل نپوشیده است، بلكه تمام یا بخشی از سرمایه خود را نیز از دست داده‌اید؛ اما بدانید این مساله مختص شمایی كه در افغانستان هستید و احتمالا به خاطر مشكلات و موانعی كه در راه كسب و كار عادی و سالم وجود دارد یا در مواردی كسب سود هنگفت یك شبه بوده‌اید، نیست.
معضل شركت‌های هرمی سالهاست كه دغدغه بزرگ اقتصاد و تجارت دنیا به شمار میرود. چرا كه در اقصا نقاط كره خاكی از اروپا گرفته تا آسیا و استرالیا و افریقا، شركت‌های هرمی تحت لوای شبكه‌های قانونی بازاریابی به فعالیت مشغولند و سالانه ده‌ها هزار نفر را می‌فریبند.
به تبع این مساله، پولیس قضایی یا مالی كشورها نیز با به روز كردن مداوم اطلاعات خود در پی كشف ترفندها یا شیوه‌های مخفی شدن شركت‌های هرمی در قالب شبكه‌های نوین بازاریابی است؛ اما تنوع و گستردگی علم بازاریابی و اضافه شدن میتود‌های جدید كه عبارت از بازاریابی الكترونیك یا انترنتی یا بازاریابی شبكه‌ای است، ریشه‌كن كردن این پدیده را دشوار كرده است؛ چراكه با كشف هر شبكه جدید و متلاشی كردن آن، شبكه‌های جدیدتر با ترمیم ایرادهایی كه باعث آشكار شدن فعالیت شركت هرمی میشود، شكل می‌گیرند.
در این روزها در افغانستان شرکتی به نام‌های مختلف یا همان پانزی تیتان که فعالیت شان در سالهای 1996 تا 2003 در کشورهای مختلف از جمله ایران،روسیه، ترکیه و بطور مطلق در کشورهای اروپایی و امریکا بطورقانونی ممنوع شده بود بطور غیر رسمی توسط کلاه برداران ایرانی و ترکی در بین جوانان بعنوان یک شرکت بین المللی بازاریابی شبکه‌ای به فعالیت آغاز گردید است.
در آخرین گزارشات شرکت‌های هرمی حدود بیست وپنچ هزاراز جوانان افغان به مبلغ هفتصدو پنجاه هزار دالر را صرف بخاطر خرید محصول ایشان به بهانه ورود به سیستم در مقابل خریداری محصول ناچیز و غیر مفید واقعی سرمایه‌های ملی این کشور بدینوسیله به جیب کلاه برداران ایرانی و ترکی وسایر که در این شرکت گویا سوپر وایزر یا توزیع کننده محصول و تقاوت شده گان اند میرود.
می‌توان قضاوت كرد كه پدید آمدن شركت‌های هرمی در جهان همزمان با تولد بازاریابی شبكه‌ای بوده است. مفهوم بازاریابی شبكه‌ای سابقه‌ای تقریبا 70 ساله دارد. از دهه 30 میلادی، بازاریابی شبكه‌ای در امریکا شكل گرفت و اكنون با تحول در شیوه‌ها و ساختارها به زبان مشترك تجارت تبدیل شده است.
در حال حاضر بیش از 3 هزار شركت در جهان در حوزه بازاریابی شبكه‌ای فعالیت می‌كنند و بیش از 44 میلیون نفر در این نوع شبكه‌ها مشغول به كار هستند. درآمد شركت‌های بازاریابی شبكه‌ای در سال 2003 بیش از 80 میلیارد دالر بوده است.
فعالیت شركت‌های هرمی رابطه بسیار نزدیكی با شركت‌های بازاریابی شبكه‌ای دارد و اكنون بیشتر شركت‌های هرمی در پوشش این شركت‌ها در افغانستان آغاز به فعالیت کرده اند. البته شاید از جهاتی فعالیت شركت‌های هرمی و بازاریابی شبكه‌ای با یكدیگر مرتبط باشند، اما در واقع چنین نیست، چراكه شركت‌های قانونی بازاریابی شبكه‌ای اقدام به بازاریابی برای فروش كالا از طریق نمایندگی‌هایی كه عضو شبكه بازاریابی هستند به مشتری می‌كنند.
در واقع به هر مقدار كه مشتری پول داده، كالایش را دریافت می‌كند، اما در شركت‌های هرمی، كالا یا پورسانت یا پاداش و هر اسم دیگری كه می‌خواهید برایش بگذارید، برای تعداد محدودی از اعضا موجود است و دیگر فعالان شبكه بلیت یا امتیاز یا كارتی در دست دارند كه نمی‌دانند باید با آن چه كنند، جز این‌كه خریدار جدیدی برای آن بیابند. درست مانند زمانی كه خودشان خریدار قبلی آن كارت بوده‌اند.
این چنین است كه تجارت دنیا بویژه در حوزه تجارت الكترونیك با معضل شركت‌های هرمی روبه‌روست و دائم در حال دست و پنجه نرم كردن شگردهای مخفی شدن آنهاست.
شاید كسی بدرستی نداند نخستین شركت هرمی در جهان كی و كجا متولد شد. با این حال یكی از قدیمی‌ترین نمونه‌هایی كه برای این مساله در دست است بر خلاف تصور، مربوط به اقتصاد آزاد اروپا و امریکا نیست، بلكه به پیش از دوران شوروی كمونیستی و اقتصاد بسته و اشتراكی‌اش باز می‌گردد. براساس نوشته‌هایی كه از پرلمان، ریاضیدان روسی بر جای مانده است در روسیه در سالهای قبل از حكومت شوروی، كسانی بودند كه برای فروش كالاهای خود دست به اقدامات ویژه‌ای می‌زدند.
آنها كار خود را از اینجا آغاز می‌كردند كه مثلا در روزنامه‌ها و مجله‌های پرتیراژ آگهی می‌‌دادند دوچرخه با 10 روبل! هر كس می‌تواند با پرداخت 10 روبل مالك دوچرخه شود. به جای 50 روبل فقط 10 روبل! شرایط خرید به طور مجانی در اختیار شما گذاشته میشود.
اما برای متقاضیان در مقابل 10 روبلی كه پرداخت می‌كردند، دوچرخه‌ای فرستاده نمی‌شد، بلكه 4 بلیت به آنها داده می‌شد كه هریك از آنها را به یكی از آشنایان خود می‌فروختند و 40 روبل باقیمانده به این ترتیب جمع می‌شد و باید به موسسه تحویل داده می‌شد تا دوچرخه برای آنها فرستاده شود؛ البته واقعا قیمت دوچرخه برای خریدار 10 روبل تمام می‌شد، زیرا 40 روبل بقیه را او از جیب خود نپرداخته بود.
مساله اینجاست كه یك نفر صاحب دوچرخه شده، اما 4 نفر دیگر فقط بلیت‌هایی در دست داشتند كه نمی‌دانستند با آن چه كنند. تنها راه فروش بلیت‌ها به اشخاص دیگر با هدف یا پس گرفتن 10 روبل از جیب رفته یا تصاحب دوچرخه در رویا بود! در نتیجه می‌توان قضاوت كرد كه افتخار اولین نوع شركت هرمی كلاهبردار كه پول را از 100 درصد جمعیت دریافت و كالا را به 20درصد تحویل می‌دهد با سابقه یك قرنی‌اش در اختیار روسیه تزاری است!
البته مدت زیادی نگذشت كه اسامی متنوع و بسیار زیادی به فهرست شركت‌های هرمی بین‌المللی اضافه شد كه نام برخی از آنها در افغانستان روبه آشنایی است و بعضی دیگر ناآشنا به نظر می‌رسند: گلدكوئست، مگاهولدینگز، پنتاگونا، مای سون دیاموندز، گلدبیز، ای.بی.ال، گلدماین، گلدبست، شای نینگ، بیگ ردفریو، بیزنت، ویژن مركاند، استیرام و غیره.
شركت‌های هرمی مخل تجارت جهانی و بازاریابی سالم هستند، بنابراین كشورهای مختلف از دیرباز قوانین و ابزارهای مختلفی برای مقابله با آن به كار بسته‌اند. اثرات مخرب این شركت‌ها تا بدانجاست كه مشكلات فراوان اقتصادی و حتی سیاسی، فرهنگی و امنیتی برای كشورهای مختلف دنیا ایجاد كرده‌اند.
به عنوان مثال در كشوری چون آلبانی طی سالهای 1995 تا 1998، تجربیات تلخی از گسترش و رشد بی‌رویه شركت‌های هرمی بر جای مانده كه سقوط دولت، استعفای رئیس‌جمهور، انحلال مجلس و كشته شدن حدود 2 هزار نفر در جریان درگیری‌ها و ناامنی‌های ناشی از فروپاشی این طرح‌ها از جمله آن است.
فعالیت گسترده شركت‌های هرمی در آلبانی سبب شد بیش از 50 نامه از سوی بانك جهانی و صندوق بین‌المللی پول به دولتمردان این كشور ارسال شود مبنی بر این كه ادامه فعالیت چنین شركت‌هایی منجر به ورشكستگی اقتصاد آن كشور خواهد شد، چرا كه مردم با استقراض از بانك‌ها به عضویت این شبكه‌ها درمی‌آیند.
متاسفانه این اتفاق در سال 1997 افتاد و با اشباع شدن بازار آلبانی، دولت با بحران مواجه و ساقط شد. براساس آمارهای رسمی حجم بدهی طرح‌های هرمی در زمان اوج خود در این كشور تقریبا برابر با نیمی از تولید ناخالص داخلی كشور بوده و نزدیك به دوسوم مردم این كشور در این طرح‌ها سرمایه‌گذاری كرده بودند. اما با روشن شدن ماهیت این شركت‌ها یك جنگ داخلی در كشور درگرفت و قربانیان بسیاری برجای گذاشت.
شركت‌های هرمی روی سیستم بانكداری بورس، تجارت بازار، خرده فروشی و همچنین امنیت اجتماعی سیاسی و حتی اخلاقی تاثیر می‌گذارند این گزارش می‌افزاید: مورد دیگر مربوط به كشور نپال است.
بیش از 15 هزار نفر از مردم نپال كه بیش از 64 هزار روپیه برای خرید سكه‌های طلای شركت گلدكوئست پرداخت كرده بودند، حداقل بیش از نیمی از سرمایه خود را از دست دادند. این موضوع باعث بروز اعتراضات در 5 شهر اصلی این كشور شد و سرانجام به قیمت از دست رفتن میلیون‌ها روپیه دارایی مردم فقیر این كشور فروكش كرد. این غائله در كشور بوتان و هند نیز تكرار شد.
راه ورود و حیله شركت‌های هرمی و از جمله گلدكوئست به این كشورها سوءاستفاده و تحریف مجوز بانك مركزی این كشورها بوده است. ظاهرا یكی از شگردهای این شركت‌های هرمی كه مثلا سكه طلا تولید می‌كنند این است كه ضرب بخشی از سكه‌های طلا را به بانك مركزی كشور هدف سپرده و در مقابل مجوزی از وی دریافت می‌كنند.
اما این مجوز، مجوز فعالیت شركت هرمی نیست بلكه فقط گارانتی اصل بودن سكه‌های طلایی است كه بانك ضرب كرده. اما شركت هرمی با تحریف مجوز این گونه وانمود می‌كند كه بانك مركزی بوتان و هند این شركت را تایید كرده و این موضوع روزنه‌ای برای ورود به بازار مالی این كشورها فراهم می‌كند. مورد كلمبیا و روسیه نیز در نوع خود جالب است.
در كلمبیا یك شركت هرمی به نام وی.ام.جی با ادعای پرداخت سود سالانه 150 درصد توانست حدود 3 میلیون نفر از مردم این كشور را جذب كند. اما با اشباع بازار، اعتراضات مردمی در سطح وسیعی به وقوع پیوست.
به طوری كه در ماه قوس 87 آشوب‌های خیابانی در این كشور موجب وارد آمدن خسارات زیادی به اماكن و تاسیسات دولتی و خصوصی شد. براساس گزارش دولت كلمبیا، فعالیت این شركت هرمی علاوه بر كلاهبرداری 200 میلیون دلاری از مردم، موجب وارد آمدن یك میلیارد دلار خسارت به اقتصاد آن كشور شد.
اما روسیه یكی از بزرگ‌ترین قربانیان شركت‌های هرمی بوده است كه باعث درگیر شدن 2 میلیون نفر، بدهكاری 5/1 میلیارد دلاری و خودكشی دست‌كم 50 نفر از خسارت‌دیدگان شده است. ماجرا از تاسیس یك شركت هرمی در سال 1989 با عنوان ام.ام.ام كه مخفف نام خانوادگی بنیانگذاران آن و در راس آن شخصی به نام سرگئی ماوردی بود، آغاز شد.
این شركت با راه اندازی تبلیغات جذاب تلویزیونی و طرح‌های تبلیغاتی، شروع كرد به جمع آوری سرمایه از سرمایه گذاران خصوصی با بازپرداخت سالانه 10 برابر سرمایه. این مساله باعث شد بین 2 تا 5 میلیون نفر در این شركت سرمایه گذاری كنند.
اما عمر این شركت با اشباع بازار و همچنین بازی‌های سیاسی به پایان رسید و نمایندگی رئیس شركت در دومای روسیه نیز نتوانست از ضررها جلوگیری كند. سرانجام سرگئی ماوردی در امریکا و در حالی كه توسط جمعی از مامورین ویژه سابق خود محافظت می‌شد، در آپارتمانش دستگیر شد.
فروپاشی ام.ام.ام تاثیر بسیار بدی بر بازار سهام روسیه گذاشت و موجب بدبینی و سلب اعتماد مردم از بازارهای سهام شد. محبوبیت و سپس فروپاشی غیرقابل اجتناب ام.ام.ام كه سرنوشت تمام دسیسه‌های هرمی است، به این منجر شد كه بازار سهام و سیستم بانكی روسیه به مدت یك دهه بدون پیشرفت باقی بماند.
شركت‌های هرمی چون به طور مستقیم با مردم و بطن اجتماع سروكار دارند، می‌توانند اثرات مخربی در كشور بر جای بگذارند. آنها روی سیستم بانكداری، بورس، تجارت،دامین و وب سایت، بازار، خرده فروشی و همچنین امنیت اجتماعی، سیاسی و حتی اخلاقی تاثیر می‌گذارند. چرا كه بحران را آغاز كرده و آن را گسترش می‌دهند.
به همین سبب كشورهای پیشرفته و در راس آن ایالات متحده قوانین سخت و غیرقابل اغماضی را برای شناسایی و برخورد با شركت‌های هرمی وضع كرده‌اند و به طور مداوم شركت‌های بازاریابی را زیر نظر دارند تا مبادا حین فعالیت خود به جای فروش سالم كالا و خدمات به عضوگیری هرمی رو بیاورند. چرا كه می‌دانند رشد شركت هرمی یعنی بازی با سرنوشت كشور.
در امریکا فعالیت شركت‌های بازاریابی شبكه‌ای تحت نظارت دائم وزارت عدلیه قرار دارد و به محض این كه یك شركت بازاریابی شبكه‌ای از مسیر خود خارج شد و به طرح هرمی روی آورد، فعالیت آن ممنوع شده و تمام شركت‌كنندگان در این طرح بازداشت و با آنها برخورد قانونی صورت می‌گیرد. حداقل مجازات آن نیز سنگین است: 5 هزار دلار جریمه و 5 سال زندان.
قوانین این كشور در برخورد با شركت‌های هرمی آنقدر سخت است كه كمیسیون تجارت فدرال ایالات متحده حتی اجازه بازاریابی بیشتر از یك سطح را نمی‌دهد تا مبادا كار به تشكیل هرم بكشد. این مساله اهمیت و حساسیت خطر شركت‌های هرمی را در تمام دنیا و افغانستان نمایان می‌سازد.
شركت‌های هرمی انگل جدایی ناپذیر علم بازاریابی و تجارت الكترونیك هستند كه با پیشرفت تجارت و پیچیده شدن روش‌ها، حقه‌های این شركت‌ها نیز پیچیده‌تر میشود.
به نظرم در دنیا كامل‌ترین قوانین و كامل‌ترین مبارزه و تجربیات لازم برای برخورد با شركت‌های هرمی را ایالات متحده دارد. ما در افغانستان قوانین خاصی در این باره نداریم و همچنان سطح آموزش در این باره هنوز رشدنکرده ویا بسیار پایین و قابلیت‌های فنی برای مبارزه با شركت‌های هرمی وجود ندارد.
ما در حال پیوستن به سازمان تجارت جهانی هستیم و با این عضویت و باز شدن درهای كشور و حذف سیاست تعرفه‌ای در بسیاری از كالاها، رقابت شدیدی مبتنی بر فروش كالا در بازار تازه باز شده افغانستان شكل خواهد گرفت و به تبع آن شركت‌های هرمی در قالب شركت‌های بازاریابی فعالیت خود را صد چندان خواهند كرد. لذا دولت جمهوری اسلامی افغانستان با توجه به فقر اقتصادی و كمبود شدید آگاهی باید ابزار مقابله با شركت‌های هرمی را توسعه بخشند و از تجربیات تلخ دنیا درس بگیرند.
لینک مطلب: https://www.ansarpress.com/farsi/1624
دلایل قیام امام خمینی/ امام خمینی به مسئله‌ی وابستگی چگونه می‌نگریست؟
