امام خمینی(ره) از قدرت به مثابة پدیده‌ای یاد میکند که ریشه در کانون هستی یعنی الله دارد و میفرماید: (تنها قدرت حقیقی، قدرت خداست و هر چیزی که مستقل از خدا باشد و در برابر آن دعوی قدرت سر دهد، جز ضعف محض چیزی نیست... و این مخلوق ضعیف را قدرتی نیست. قدرت فقط در دستگاه قدس ربوبیت پیدا میشود و فاعل علی الاطلاق و مسبب الاسباب آن ذات مقدس است. قدرت پیش حق تعالی است. اوست مؤثر در تمام موجودات.)
محمدرضا اسگندری
بدون شک خط معمار کبیر انقلاب اسلامی، امام خمینی (ره) به عنوان نقشه راه انقلاب اسلامی است. این نقشه راه همواره باید در برابر دیدگان مسئولین و نخبگان کشور برای ترسیم و راهبرد برنامه‌های انقلاب قرار گیرد و مسئولین با توجه به این نقشه راه اهداف خود پیاده سازی نمایند. البته بعد از رحلت حضرت امام (ره)، آنگونه‌ای که باید راه امام و اهداف او توسط متصدیان امر تبیین نشد. نمونه بارز این کلام این است که بعد از سی و چهار از عمر پر برکت انقلاب، نزدیک ترین افراد به امام اندیشه، گفتمان و خط امام (ره) را به راحتی زیر سوال میبرند. البته شاید بتوان گفت این افراد فقط از لحاظ ژنتیک به امام (ره) نزدیک هستند نه از لحاظ فکری و اعتقادی.
از این رو تبیین شاخص‌های خط امام (ره) در این برهه حساس از تاریخ که برخی از همان اوائل قائل به این بودند که گفتمان امام باید به موزه رهسپار شود ضروری است.
مقام معظم رهبری در این باره بیان داشتند: ( بهترین شاخص‌ها، خود امام و خط امام است. امام بهترین شاخص برای ماست. اگر این تشبیه به همه فاصله‌ای که وجود دارد، به نظر برسد، عیبی ندارد که تشبیه کنیم به وجود مقدس پیغمبر که قرآن میفرماید: ( لقد کان لکم فی رسول الله اسوه حسنه لمن کان یرجوا الله و الیوم الاخر. ) خود پیغمبر اسوه است ؛ رفتار او، کردار او، اخلاق او. یا در یک آیه شریفه دیگر میفرماید: ( قد کانت لکم اسوه حسنه فی ابراهیم و الذین معه. ) ؛ ابراهیم و یاران ابراهیم اسوه اند. در اینجا یاران ابراهیم پیغمبر هم ذکر شده اند تا کسی نگوید که پیغمبر معصوم بود یا ابراهیم معصوم بود، ما نمی توانیم از آنها تبعیت کنیم ؛ نه، ( قد کانت لکم اسوه حسنه فی ابراهیم و الذین معه اذ قالوا لقومهم انا براء منکم و مما تعبدون من دون الله کفرنا بکم ) تا آخر آیه شریفه).( بیانات رهبر معظم انقلاب در مراسم سالگرد ارتحال حضرت امام ( ره ) – ۱۴/۰۳/۸۹)
بیان مسئله
( قدرت ) جوهره اندیشه و عمل سیاسی را تشکیل میدهد. از این رو، میتوان گفت هرگونه اندیشه سیاسی ای، خواه آشکار و خواه ضمنی، در بردارنده فهم خاصی از قدرت است. مقصود از فهم قدرت، مجموعه‌ای از احکام و داوری‌ها درباره مفهوم، خاستگاه، اشکال، غایات و ارزش اخلاقی قدرت است. داوری اخلاقی در باره قدرت، به معنای پرسش از (تاثیر اخلاقی قدرت در باره کسانی [ است ] که آن را به کار میبرند); (آیا قدرت به آنان کمک میکند که بانی خیر باشند؟ یا به ناچار آنان را فاسد خواهد کرد؟
پاسخ این پرسش پیامدهای با اهمیتی در حوزه اندیشه سیاسی دارد که مهم‌تر از همه، تعیین ساز و کارهایی برای جلوگیری از سوء استفاده از قدرت است.
حضرت امام خمینی (ره) نیز در مقام یک اندیشه ور سیاسی، ناگزیر با این پرسش رو به رو بوده و بر اساس مبانی فکری خویش به آن پاسخ گفته است. دراین نوشتار سعی میشود دیدگاه امام در باره قدرت و ارزش اخلاقی آن تبیین شود. در اینجا فرض اصلی این است که امام در چارچوب نگرش عرفانی - اخلاقی خود، قدرت را هم از نظر خاستگاه و هم از نظر غایت، مظهر خیر و کمال، و حب نفس را منشا شر و فساد انسان میداند
اگر چه قدرت به مثابة پارادایم سنتی علم سیاست، در کانون توجه عالمان سیاسی قرار داشته است، اما از مفاهیم اساسی نظریة جدید سیاسی نیز به شمار میرود و تاکنون مورد ارزیابی‌های دقیق بسیاری قرار گرفته است که به زعم ( فرانتس نویمان) راه را بر عرضة اندیشة جدیدی در این زمینه سدٌ میکند.
در مورد ضرورت شناخت درست قدرت در جامعة سیاسی رابرت دال میگوید:
( هرگاه انسان بیتوجه به نحوة پراکندگی قدرت عمل کند، بدین معنی که مثلاً اگر قدرت به صورت پراکنده است آن را متمرکز بپندارد و یا اگر متمرکز است آن را پراکنده تصور کند، در چنین حالاتی وی بیآنکه خودش متوجه شود در حال ارتکاب اشتباهات سیاسی بزرگی خواهد بود... وقتی انسان درک صحیحی از نحوة توزیع قدرت نداشته باشد مسلماً تعبیراتی هم که از قدرت میکند صحیح نخواهد بود.) این واقعیت به ما نشان میدهد که:
اولاً- قدرت مفهومی کاملاً ارزشی است، به گونه‌ای که ( استیون لوکس) صراحتاً مینویسد:
( در واقع بحث من این است که قدرت جزء آن دسته از مفاهیمی است که به طور ریشه دار به ارزشها وابسته است. منظور من این است که هم تعریف و هم گونة استفادة از آن همین که تعین یافت، به صورت غیر قابل تفکیکی با مجموعه‌ای از پیش فرض‌های ارزشی گره خورده است که دامنة کاربرد تجربی آن را از پیش تعیین میکند.)
ثانیاً- نظام ارزشی مورد نظر امام خمینی(ره)، با دیدگاه مسلط بر جریان مطالعات سیاسی که متأثر از نگرش ماده انگارانة غربی است، متفاوت است و به ما امکان میدهد تا از تصویر مستقل قدرت در اندیشة سیاسی ایشان سخن بگوییم. برای درک چیستی این تصویر تازه از قدرت سیاسی در راستای فهم نوع مصلحت اندیشی امام (ره)، لازم است ابعاد اصلی نظرات ایشان در باب قدرت سیاسی را بررسی کنیم.
ارکان اصلی قدرت سیاسی در اندیشة امام خمینی(ره) مبتنی بر ابعاد زیر میباشد:
۱- بعد اثباتی
امام خمینی(ره) در مقام اثبات قدرت سیاسی، از قدرت به مثابة پدیده‌ای یاد میکند که ریشه در کانون هستی یعنی الله دارد. در بحث از ( قدرت مطلق) ایشان با تشریح ( قدرت خداوند متعال) و با دیدگاهی کاملاً دین باورانه اشاره میکند که:
( براساس اصل نخست، تنها قدرت حقیقی، قدرت خداست و هر چیزی که مستقل از خدا باشد و در برابر آن دعوی قدرت سر دهد، جز ضعف محض چیزی نیست... و این مخلوق ضعیف را قدرتی نیست. قدرت فقط در دستگاه قدس ربوبیت پیدا میشود و فاعل علی الاطلاق و مسبب الاسباب آن ذات مقدس است. قدرت پیش حق تعالی است. اوست مؤثر در تمام موجودات.) ( خمینی، روح الله، شرح چهل حدیث، ۱۳۷۴، ص۵۳)
قدرت از این منظر، جریانی واحد را شامل میشود که از خداوند متعال آغاز شده، به رسول اکرم(ص)، ائمة اطهار و اولی الامر میرسد. غایات قدرت سیاسی از بعد اثباتی آن که در سیرة عملی امام(ره) نیز تجلی یافته، بر گزاره‌های زیر دلالت دارد:
گزارة اول: قدرت سیاسی برای برقراری نظم و امنیت است
امام(ره) اگرچه آرمان گرایی مصلح بود، این آرمان گرایی ایشان را از توجه به واقعیات حیات سیاسی غافل نساخته بود. به همین خاطر است که میبینیم برای تحقق آرمان‌های اسلامی، به شدت نسبت به قدرت سیاسی حساس بود و جهت کسب آن فعالانه وارد میدان میشود. نخستین غایت قدرت سیاسی برقراری نظم و تأمین امنیت و جلوگیری از بینظمی و هرج و مرج است. حضرت امام(ره) در برخی از خطابه‌های خود به این داوری دربارة قدرت به صراحت اشاره کرده است:
( قدرت، یک قدرت است و آن هم برای نفع همه است. آن قدرت هم برای نفع همه، افراد و جامعه و تمام بشر [...] به کار گرفته شده، برای نفع آنهاست.) ( صحیفة نور، ج۱۹، ص۲۱۰)
البته این وظیفه، اختصاص به حکومت اسلامی ندارد؛ بلکه مستند به ( حکم روشن عقل) در اثبات ضرورت وجود مطلق حکومت است. میتوان مستند روایی این نظریه را روایتی از حضرت علی(ع) در نهج البلاغه دانست:
( حالی که مردم را حاکمی باید نیکوکار یا تبهکار، تا در حکومت او مرد با ایمان کار خویش کند و کافر بهرة خود برد، تا آنگاه که وعدة حق میرسد و مدت هر دو رسد. در سایة حکومت او مال دیوانی را فراهم آورند و با دشمنان پیکار کنند، و راه‌ها را ایمن سازند و به نیروی او حق ناتوان را از توانا بستانند. تا نیکو کردار روز به آسودگی به شب رساند و از گزند تبه کار در امان ماند.) (نهج البلاغه، خطبة ۱۴۰)
حضرت امام(ره) در مباحث (ولایت فقیه) نیز به این کارویژة قدرت سیاسی اشاره دارد و ضررهای ناشی از فقدان قدرت سیاسی مستقر را بیان میکند:
( بدون تشکیل حکومت و بدون دستگاه اجرا و اداره، که همة جریانات و فعالیتهای افراد را از طریق اجرای احکام تحت نظام عادلانه درآورد، هرج و مرج به وجود میآید، و فساد اجتماعی و اعتقادی و اخلاقی پدید میآید.) ( امام خمینی(ره)، ولایت فقیه، ص۱۹)
امام خمینی(ره) ضرورت وجود حکومت را مستند به حکم عقل و شرع میداند. وجود حکومت جزیی از نظام طبیعت است: (اسلام نظام طبیعت را حفظ میکند، فسادهایش را یکی یکی بیرون میکند، حکومت باشد اما چپاولگر نباشد، حکومت خائن نباشد، نه اینکه میخواهد حکومت را برهم بزند.) ( صحیفة نور، ج۲۰، ص۴۴۹)
عدم مصالحه بر سر قدرت با رژیم شاهنشاهی، تاکید بر ضرورت تأسیس دولت اسلامی و تأکید بر وجوب حفظ دولت از جمله مصادیق مهمی هستند که جایگاه ارزشمند قدرت سیاسی برای جلوگیری از هرج و مرج و حفظ نظم در اندیشة امام خمینی را نشان میدهند.
گزاره دوم: قدرت سیاسی باید اسلامی و در راستای تحقق قسط و عدل باشد
از جنبة اسلامی بودن قدرت سیاسی، علی رغم تلاش‌های گسترده‌ای که در راستای قرار دادن حکومت اسلامی و حکومت‌های دیکتاتوری در یک کفة ترازو شده است، امام(ره) از همان ابتدا ضمن ردٌ الگوی استبدادی، صراحتاً اظهار داشتند که نفی استبداد دینی به هیچ وجه به معنای رهایی از قید اسلامیت نمی باشد.
ایشان در پاسخ به یکی از خبرنگاران خارجی که پرسیده بود: ( آیا قدرت مذهبی قوی‌تر است از قدرت سیاسی و نظامی در ایران؟) به طور شفاف و صریح جواب میدهد: ( هیچ قدرتی به اندازة مذهب نخواهد بود و نظامی‌ها و سیاسی‌ها اکثراً تحت نفوذ مذهب هستند.) ( صحیفة نور، ج۲۰، ص۲۰۰)
حضرت امام(ره) در تشریح قدرت اسلامی و رابطة آن با برقراری عدل تصریح میکند: ( قدرتی که به دست میآید صرف در تحقق عدالت خواهد شد.) (نجاتی، غلامرضا، ۱۳۷۱،؛ ج۲، ص۳۳۰)
در اندیشة امام خمینی(ره) اصولاً تنها حکومتی که با اعمال قدرت سیاسی به تحقق عدالت نائل میشود، حکومت اسلامی است: ( در همة رژیم‌هایی که مطالعه بکنیم جز رژیم اسلام، جز حکومت اسلامی، حکومتی نیست که عدالت داشته باشد؛ همه برای خودشان اند.) ( (نجاتی، غلامرضا، ۱۳۷۱،؛ ج۲، ص۳۳۰)
گزارة سوم: قدرت سیاسی متمرکز و در جهت تأمین سعادت انسان‌ها است
این که ذات قدرت دلالت بر ( سلطه طلبی) و ( انحصار) این سلطه در کانون واحدی دارد، در تحلیل‌های به عمل آمده از قدرت در حوزه‌های مختلف سیاسی- اجتماعی و اقتصادی مکرراً مورد تأکید قرار گرفته است. البته این تمرکز به معنای استبداد و تمامیت خواهی نیست، چرا که مطابق تئوری‌های دموکراتیک از دولت، مشاهده میشود که همراه با اعطای حق اعمال قدرت سیاسی به دولت، روش‌هایی پیش بینی شده که خطر استبداد را منتفی میسازد و یا به حداقل میرساند. در نتیجه، ادعای ( جان.دی.استمبل) مبنی بر متمرکز بودن قدرت از دیدگاه امام(ره) صحیح است.( جان، دی، استمبل، درون انقلاب ایران، منوچهر شجاعی،، ۱۳۷۷، ) ولیکن این تمرکز را نباید با استبداد معادل گرفت. حضرت امام(ره) این معنا را به بهترین وجهی در بحث ولایت فقیه آورده است:
( ولایت فقیه همچون ولایت پیامبر و ائمة اطهار است. از اهمٌ احکام الهی است و بر جمیع احکام الهی تقدم دارد و اختیارات حکومت منحصر در احکام ثانوی و فرعی نیست.) ( صحیفة نور، ج۲۰، ص۱۷۰)
این نوع تمرکز قدرت در اندیشة امام خمینی(ره) نهایتاً باید منجر به تأمین سعادت انسان‌ها شود. حضرت امام(ره) بعثت انبیا و قدرت گیری ایشان را اصالتاً و اساساً برای راهنمایی انسان به مسیر سعادت و تهذیب نفس او و تقویت مربی درونی- عقل- برای حکومت کردن بر مملکت روح انسانی میداند.
( آمدن انبیا برای این است که آن راه‌هایی که بشر نمی داند، آن حقایقی را که انسان نمی داند، به آنها تعلیم بفرماید. انبیا برای راهنمایی یک مقام بالاتر، یک مقام انسانی بالاتر آمده اند.) ( همان، ج۴، ص۴۹۲)
۲- بعد تحدیدی
به کارگیری وصف مطلقه برای قدرت سیاسی در مقام اثبات، نباید ما را از حدودی که برای قدرت در مقام عمل پیش بینی شده، غافل سازد. امام خمینی(ره) با عنایت به جهان بینی و فلسفة سیاسی اسلام، چهار اصل زیر را به مثابة حدود قدرت سیاسی، قبول داشتند:
اصل اول: قدرت سیاسی محدود به احکام الهی است
از دیدگاه امام(ره)، تمام مسؤولان و صاحب منصبان موظند که به قوانین و احکام شرعی گردن نهند. بنابراین قدرت سیاسی نیز نمی تواند در خارج از حدود شرعیه اعمال شود. به عنوان مثال ایشان در مقام پاسخ به شبهة وارد شده مبنی بر این که، بعضاً مشاهده شده که رهبری در قالب اصول مصوب قانون اساسی که مبتنی بر احکام شرعی است، عمل نکرده است چنین اظهار میدارد:
( مطلبی که نوشته اید کاملاً درست است.ان شاءالله تصمیم دارم در تمام زمینه‌ها، موضع به صورتی درآید که همه طبق قانون اساسی حرکت کنیم. آنچه در این سال‌ها انجام گرفته است، در ارتباط با جنگ بوده است... از تذکرات همة شما سپاسگذارم و به همة شما دعا میکنم.) ( همان، ج۴، ص۴۹۳)
در سخنان و نوشته‌های حضرت امام(ره)، قدرت مشروع همان قدرتی است که مبتنی بر احکام الهی باشد و از این رو در مقابل این نوع قدرت ( قدرت سیاسی ناروا) قرار میگیرد. ایشان طاغوت را حکومت جور و قدرت‌های ناروای حکومتی معرفی و معنا میکند. از نظر ایشان این حکومت‌ها در برابر حکم خدا سرکشی و طغیان کرده اند و قدرتی را که حق آنان نیست غصب کرده اند و بر خلاف حق و عدالت اعمال میکنند.
اصل دوم: قدرت سیاسی محدود به حقوق شرعیة مردم است
حقوقی که مردم در یک جامعة سالم دینی دارند، به هیچ وجه نباید مورد تعرض قرار گیرد. به عبارت دیگر حقوق شهروندی از جمله مرزهایی هستند که قدرت سیاسی مکلٌف به رعایت آنهاست و چنانچه ورود به این حریم‌ها ضروری باشد، لازم است تا نظر مساعد صاحب حق از سوی صاحب قدرت جلب گردد. تأکید امام(ره) بر اینکه، صرف داشتن قدرت، دلالت بر تأیید شرعی آن نیست و اینکه دولت خدمتگذار ملت است، مؤید این مدعا است:
( خدمتگذار باشید به این ملتی که دست‌های خیانتکار را قطع کرد و این امانت را به شما سپرد... روزی که احساس کردید میخواهید فشار به مردم بیاورید، بدانید که دیکتاتور دارید میشوید.) ( صحیفة نور، ج۱۸، صص۸۳-۸۴)
یکی از اشکال قدرت سیاسی ناروا که در مقابل رأی مردم قرار میگیرد از نظر امام خمینی(ره)، حکومت دیکتاتوری است. به طور کلی، جوهر دیکتاتوری از نظر ایشان، تمایل دیکتاتور به تحمیل نظر خود بر دیگران است. روشن است که رأی تحمیلی نمی تواند مستند به دلیل و برهان باشد. زیرا در این صورت تحمیل رأی بر دیگران بیمعنی است. به همین دلیل، حضرت امام(ره) حکومت دیکتاتوری را این گونه معرفی میکند:
( بر خلاف رأی ملت یک چیز را به زور به گردن ملت بگذارند.) ( همان، ج۵، ص۴۷۰)
منشأ رفتار دیکتاتور مآبانه عدم تهذیب نفس و ناتوانی دیکتاتور در تسلط بر نفس خویش از یک سو و غلبه قدرت طلبی و حبٌ جاه بر او از سوی دیگر است. پیامد وجود چنین روحیه‌ای در دیکتاتور، اصرار او بر خطاهاست. ایشان در جایی مینویسد:
( از مفاسدی که دیکتاتوری دارد و دیکتاتور مبتلا به او هست این است که یک مطلبی را القاء میکند بعدش نمی تواند، قدرت ندارد بر خودش که این مطلبی را که القا کرده است اگر خلاف مصلحت است[...] نمی تواند از قولش برگردد، میگوید، گفتم باید بشود.) ( همان، ج ۸ ؛ ص۲۳۵)
مطابق بینش امام(ره)، قدرت سیاسی نه به معنای اعطاء حق نقض حقوق شهروندی به دولت، بلکه بر عکس توانمندی دولت در اعطای فرصت لازم به افراد و گروه‌ها جهت استفاده از حقوقشان است. به عبارت دیگر، دولت مردانی که بتوانند به خواست‌های فردی و جناحیشان فایق آیند و حقوق مردم را محترم شمارند، قدرتمند واقعی هستند، نه آنهایی که با اتکاء به مناصب رسمیشان سعی در تحدید و تضییع حقوق شهروندان دارند. به همین خاطر در یک جمله کوتاه و پر معنا رژیم پهلوی را چنین مورد خطاب قرار میدهد که:( شما قدرت آزادی دادن ندارید.) ( همان، ج۱، ص۱۳۲)
اصل سوم: قدرت سیاسی ملزم به رعایت عدالت است
اهمیت قدرت سیاسی در اندیشة امام(ره) محرز است، و لیکن مفهومی که نقش محوری را دارا میباشد، عدالت است. بنابر این قدرت به عنوان تابعی از عدالت مطرح میباشد و در منظومة فکری امام(ره)، عدالت راهبر قدرت است و نه بالعکس.
( عمل به عدل اسلامی مخصوص به قوة قضائیه و متعلقات آن نیست[بلکه] در سایر ارگان‌های نظام جمهوری اسلامی از مجلس و دولت و متعلقات آن[ گرفته تا] قوای نظامی و انتظامی و سپاه پاسداران و کمیته‌ها و بسیج و دیگر متصدیان امور نیز به طور جدی مطرح است و احدی حق ندارد با مردم رفتار غیر اسلامی داشته باشد.) ( همان، ج۱۷، صص۱۰۵-۱۰۶)
ویژگی عدالت در اندیشة امام(ره) برای کاربرد قدرت سیاسی جایگاه ویژه‌ای دارد:( در حکومت اسلامی، نه تنها غایت قدرت سیاسی استقرار عدالت در جامعه است، بلکه مبنای تشکیلات حکومت اسلامی نیز عدالت است.) ( نجاتی، غلامرضا، پیشین، ص۲۲۱)
اصل چهارم: قدرت سیاسی باید منصفانه اعمال شود
انصاف در اندیشة امام خمینی(ره) دلالت بر ضابطه‌ای بیش از سه عامل سابق دارد که مطابق آن؛ صاحبان قدرت به نفع ملت، از پاره‌ای از حقوق قانونی خود نیز میگذرند. بر این اساس، قدرت سیاسی نه تنها صبغة تجاوزکارانه و استیلاجویانه به خود نمی گیرد، بلکه در مقابل مردم ( خاضع) و آرام میباشد. امام(ره) در ابتدای انقلاب در پاسخ به یکی از خبرنگاران خارجی بر این اصل تأکید کرده بیان میدارد:
( تمام چهارچوب‌های پوسیده و بیمحتوایی را که در طول این پنجاه سال مردم را به غربزدگی کشانده است خراب میکنیم و حکومتی مبتنی بر عدل و انصاف نسبت به همة اقشار وطن میسازیم.) (صحیفة نور، ج۳، ص۲۶۷)
۳- بعد تنظیمی
توجه به بعد تنظیمی قدرت سیاسی از دیگر ارکان اندیشة امام خمینی(ره) است. به این معنا که ایشان علاوه بر تأکید به توصیه‌های اخلاقی، معتقد بودند که قدرت سیاسی باید به گونه‌ای تعریف و اعمال شود که به هیچ وجه (آزاد از نظارت) یا (فارغ از پاسخ گویی) نباشد. تعریف قدرت سیاسی به یک نوع ( مسؤولیت)، حکایت از اهمیت و عمق بینش فوق دارد که امام(ره) بارها بر آن تأکید ورزیده اند. از این منظر امام خمینی(ره) قائل به وجود نظارتی بودند که از طریق عامة مردم و به صورت همگانی اعمال شود.
با عنایت به زیان‌های جبران ناپذیر ناشی از وجود حکومت‌های مستبد و تمامیت خواه، امام(ره) به اصل اندراج دموکراسی در نظام حکومتی اسلام تأکید کرده و شکل جمهوری را برای حکومت پیشنهاد میکند:
( ما خواستار جمهوری اسلامی میباشیم، جمهوری فرم و شکل حکومت را تشکیل میدهد و اسلامی یعنی محتوای آن فرم که قوانین الهی است.) ( صحیفة نور، ج۴، ص۱۵۷)
پذیرش جمهوریت از سوی امام و ملت، البته دارای بار سیاسی است که عبارت از ( تأیید نظارت مردمی) بر کارهای حکومت و نفی ( تحمیل عقاید به شهروندان) از سوی حکومت میباشد.
( ما بنایی بر این نداریم که یک تحمیلی بر ملت مان بکنیم. اسلام به ما اجازه نداده است که دیکتاتوری بکنیم. ما تابع آراء ملت هستیم. ملت ما هر طوری رأی داد ما هم از آن تبعیت میکنیم. ما حق نداریم خدای تعالی به ما حق نداده است. پیغمبر اسلام(ص) به ما حق نداده است که به ملتمان چیزی را تحمیل بکنیم.) ( همان، ج۱۰، ص۱۸۱)
در نتیجه امام(ره) برای تحقق این نظارت، بر راه کارهای عملی همچون انتخابات، نصیحت، امر به معروف و نهی از منکر، بیان اشکالات از طرف مردم، انتقاد از حکومت، توجه به افکار عمومی، اعتراض، اعتصاب و قیام صحٌه گذارده و تأییدشان میکند.
منابع
۱) صحیفة نور،ج ۳، ج۴، ج ۱۰، ج ۱۷، ج ۱۸، ج ۱۹، ج ۲۰
۲) امام خمینی(ره)، ولایت فقیه
۳) روح الله محمد زاده، جواد جمالی، درآمدی بر نظریه مصلحت در اندیشه و عمل سیاسی امام خمینی(ره)، انتشارات راعبی، ۱۳۹۴
۴) به نقل از: فرانتس نویمان، آزادی، قدرت و قانون؛ ( گردآورنده، ویرایش و پیشگفتار از هربرت مارکوزه، ترجمة عزت الله فولادوند، تهران، خوارزمی، ۱۳۷۳
۵) دال، رابرت، تجزیه و تحلیل جدید سیاست، ترجمة حسین ظفریان، تهران، نشر مترجم، ۱۳۶۴
۶) لوکس، استیون، قدرت: فرٌ انسانی یا شر شیطانی، فرهنگ رجایی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی، ۱۳۷۲
۷) خمینی، روح الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، ۱۳۷۴
۸) اصغر افتخاری، مبانی اسلامی حاکمیت سیاسی، دانشگاه اسلامی، شمارة۶، سال۱۳۷۷
۹) نجاتی، غلامرضا، تاریخ سیاسی بیست و پنج سالة ایران، تهران، انتشارات رسا، ۱۳۷۱،؛ ج۲
۱۰) جان، دی، استمبل، درون انقلاب ایران، منوچهر شجاعی، تهران، مؤسسة خدمات فرهنگی رسا، ۱۳۷۷
۱۱) نهج البلاغه، ترجمة دکتر سید جعفر شهیدی، تهران، انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۱، خطبة ۱۴۰
۱۲) Herman schartz, state versus markets, newyork: st. martins press. ۱۹۴۴. esp. chapters ۱, ۴, ۷, ۸
لینک مطلب: https://www.ansarpress.com/farsi/4914
دلایل قیام امام خمینی/ امام خمینی به مسئله‌ی وابستگی چگونه می‌نگریست؟
